Welkom in Utrecht

Een casestudy van commoning in Utrecht

Deze vragen razen in het centrum van de huidige politieke crisis over vluchtelingen in Europa. Zoals al vaker is betoogd is het probleem – of de “crisis” – niet zozeer dat duizenden mensen hun thuis ontvluchten op zoek naar veiligheid, maar dat staten (en sommigen van hun burgers) slecht toegerust (of terughoudend) zijn om hen te accepteren.

'Vluchtelingen welkom' (Amsterdam, 2015)

De Huidige Vluchtelingencrisis in Europa: een korte contextschets

Het is belangrijk om de meest recente stroom van vluchtelingen naar Europa te begrijpen binnen de context van een geschiedenis van andere grote toestromen van vluchtelingen als gevolg van interne conflicten (zoals WWII) of externe conflicten (zoals dekolonisatie). Lyndsey Stonebridge herinnert ons dat wanneer we een geschiedenis van ontheemding willen begrijpen,

“we moeten onthouden dat de werkelijkheid niet overeenkomt met de mythe van gastvrijheid en compassie. De twintigste eeuw was getuige van een vluchtelingenramp zoals we die nog nooit eerder hadden gezien. Van vluchtende Armenen en Russen tot Grieken, Turken en Joden die de pogroms ontvluchtten in het begin van de eeuw, tot aan de catastrofe van de concentratiekampen, toen velen plotseling ontdekten dat zij vreemdelingen waren in hun eigen land.”

De voortdurende vluchtelingenstroom van Syrië naar Europa is het resultaat van interne conflicten binnen Syrië, maar moet ook in verband worden gebracht met de geschiedenis van de Franse en Ottomaanse koloniale veroveringen en de recente Amerikaanse (en Europese) militaire betrokkenheid in de regio. Nu sluiten Syrische vluchtelingen zich aan bij een lange lijst van nationale groepen met postkoloniale (en neokoloniale) status uit Irak, Afghanistan, Eritrea, en Iran. Hoewel Europa wellicht het gevoel heeft dat het verdrinkt in de vluchtelingen, is de meerderheid van de Syrische oorlogsvluchtelingen naar Turkije, Irak, Libanon en Jordanië gereisd. Volgens de Hoge Commissaris voor Vluchtelingen van de Verenigde Naties (UNHCR) zijn er meer dan drie miljoen mensen uit Syrië gevlucht naar directe buurlanden, zijn er 6,5 miljoen mensen binnen Syrië zelf ontheemd en hebben tot nu toe 150,000 mensen asiel gezocht in Europa. De meeste vluchtelingen in Europa worden hervestigd in Duitsland.

 (Un)usual Business notitie: De term “postkoloniaal” verwijst hier naar landen die in het verleden gekoloniseerd zijn en bestuurd werden door voornamelijk Westerse staten. In sommige gevallen is er sprake van “neokolonialiteit”, waarbij vroegere kolonies op andere manieren nog steeds worden geëxploiteerd door rijke, vaak Westerse landen.

Volgens het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers, het Nederlandse orgaan dat onderdak coördineert voor asielzoekers, strijken er elk jaar duizenden asielzoekers neer in Nederland. In 2014 gaf Nederland bijvoorbeeld 12,550 mensen de status van vluchteling en deze aantallen zullen alleen maar toenemen gezien de sterke toename in asielzoekers. De overheid heeft naar aanleiding van de huidige crisis al besloten om extra tijdelijke huisvesting te bouwen voor 14,000 vluchtelingen en permanente huisvesting voor 10,000 vluchtelingen. Dit was een omstreden beslissing, en het debat over hoeveel vluchtelingen het land behoort te accepteren woedt nog steeds. Lokale gemeentes zullen een boete krijgen als ze niet instemmen met het verzoek om extra huisvesting. Het is duidelijk dat sommige lokale overheden zich meer bereid tonen om deze last te accepteren, waardoor het proces van hervestiging varieert over het hele land.

In Utrecht hebben de gemeentelijke besturen zich opengesteld en verwelkomen zij vluchtelingen. Eén van de redenen zou kunnen zijn dat de lokale overheid zich inzet om Utrecht te veranderen in een Human Rights City. Volgens Wim Datema en Esther Feldmann:

"ligt deze publieke commitment aan de basis van de huidige activiteiten om vluchtelingen onderdak te bieden in Utrecht. Naast het bieden van een asielzoekerscentrum heeft de stad een aantal noodopvanglocaties opgezet om vluchtelingen te verwelkomen. Tegelijkertijd is de stad op zoek naar extra tijdelijke en permanente locaties om asielzoekers in te laten wonen.”

Deze inzet heeft een groot verschil gemaakt, hoewel er bewoners zijn die terughoudend staan tegenover grote noodopvanglocaties in de stad. Sommige Utrechters geven middels de slogan “AZC, weg ermee” geluid aan deze negatieve houding ten opzichte van vluchtelingen. In Utrecht en ook andere Nederlandse steden demonstreerden leden van Pegida, de Duitse rechtse beweging voor “anti-Islamisering” en supporters van Geert Wilders. Ze lieten daarmee, soms op gewelddadige wijze, weten dat zij tegen het ontvangen van vluchtelingen waren.

Naast de geschiedenissen rondom ontheemding en de massale mobilisering van vluchtelingen moeten de huidige gebeurtenissen ook in de context worden geplaatst van Europa’s complexe economische migratiesituatie. Dit is cruciaal vanwege de spanning en verwarring die ontstaat tussen de categorieën politieke en economische vluchtelingen of migranten. Veel mensen zijn geneigd om meer sympathie te voelen voor politieke vluchtelingen, terwijl er vaak wordt neergekeken op economische migranten, in het bijzonder op ongedocumenteerde migranten. In een recente documentaire, “Dispereert Niet” worden deze negatieve houdingen scherp in beeld gebracht. De film schijnt licht op het leven van ongedocumenteerde Indonesische en andere economische migranten uit voormalige Nederlandse kolonies.

 (Un)usual Business notitie: Deze categorieën komen voort uit het Verdrag betreffende de status van vluchtelingen, opgesteld door de Verendigde Naties in 1951.

Hoewel gastarbeid inmiddels een permanent onderdeel is van de EU, hebben sommige politici en burgers een negatief beeld van de mensen die naar de EU komen om te werken. Deze negatieve opvattingen over economische migranten worden gebruikt om het toelaten van meer asielzoekers in twijfel te trekken en de noodzaak van strengere grenscontroles te legitimeren, zoals in recente politieke debatten. Dit komt omdat wordt aangenomen dat de toename van asielzoekers ook een groter aantal economische migranten met zich mee zal brengen, die, zo wordt aangenomen, niet dezelfde sympathie verdienen. Zo komt het dat sommige EU-landen grensbeperkingen opwerpen en zelfs hekken neerzetten om de toestroom tegen te houden. Ook deze beslissingen zijn omstreden, gezien het feit dat open interne grenzen (middels het Verdrag van Schengen) een fundamenteel onderdeel zijn van de EU.

Welkom in Utrecht

Te midden van deze controverses en complicaties proberen burgers in Utrecht vluchtelingen welkom te heten in de stad en de ontheemden een nieuw thuis te laten vinden in de Nederlandse samenleving. Veel mensen willen helpen, maar er komt een hoop coördinatie bij kijken. Dit is waar Welkom in Utrecht Welkom in Utrecht Welkom in Utrecht is een initiatief van gewone Utrechters. Eén groepje zette begin september 2015 een Facebook-pagina op en los daarvan een ander groepje een website om de betrokkenheid van Utrechters bij vluchtelingen te versterken. Wij combineerden dit tot één platform gericht op het stimuleren ... een belangrijke rol vervult in Utrecht. De groep is ontstaan vanuit een website en een Facebook-groep, die in eerste instantie apart werden ontwikkeld, maar inmiddels worden gecoördineerd.

Ik sprak met twee van de vier initiatiefnemers van de Welkom in Utrecht Facebook-pagina (1 december, 2015). Rebecca de Kuijer en Katinka Jesse wilden onderdeel uitmaken van de maatschappelijke reactie om vluchtelingen te ondersteunen die naar hun stad kwamen. Het idee ontstond in september 2015 toen zij (met co-organisatoren Hellen Kooijman en Frank van Soest) een Facebook-groep maakten genaamd “Welkom in Utrecht”. De pagina geeft informatie over wat voor hulpmiddelen en vrijwilligerswerk er nodig was bij lokale organisaties. Binnen 24 uur had de lokale overheid de groep geïncorporeerd in hun strategische planning, waarbij ze op de organisatoren steunden om de hulpmiddelen uit de gemeenschap te coördineren. De vrijwilligersorganisatie is organisch gegroeid, en blijft veranderen en ontwikkelen al naar gelang de vluchtelingensituatie verandert en organisaties buiten ‘vluchtelingenzorgkringen’ ook betrokken raken. De pagina heeft bijna 7000 volgers.

 (Un)usual Business notitie: Wat betekent het voor de autonomie en duurzaamheid van een gemeenschapseconomie als Welkom in Utrecht dat de gemeente op hun vrijwilligersuren leunt? Hoe kunnen we vrijwilligersuren van dit soort burgerinitiatieven begrijpen in relatie tot onze afbrokkelende welvaartsstaat en een overheid die zich terugtrekt uit de publieke sector?

De organisatie biedt een platform waar mensen uit de buurt hun ideeën om te helpen kunnen aanbieden, zodat de overheid die hulp kan inzetten voor de vluchtelingen. Er is veel grassroots interesse, maar veel mensen hebben nog geen banden met de al bestaande organisaties in de stad die vluchtelingen en asielzoekers ondersteunen. Via Welkom in Utrecht worden ideeën en hulpmiddelen op dit grassroots-niveau (het commonen van die hulpmiddelen en ideeën) verbonden met de inspanningen die georganiseerd worden vanuit het officiële overheidsbeleid voor vluchtelingen.

 (Un)usual Business notitie: Kunnen we grassroots-activiteit automatisch onder commoning scharen? Als vluchtelingen bijvoorbeeld zelf geen zeggenschap hebben over waar ingezamelde hulpmiddelen terecht komen, zijn zij immers geen onderdeel van de gemeenschap die de hulpmiddelen als commons zou kunnen onderhouden.

Welkom in Utrecht speelt een belangrijke rol in het verwelkomen van vluchtelingen in Utrecht, en geeft hen uiteindelijk ook een link met de Nederlandse samenleving. Natuurlijk zijn hun vrijwilligersuren zeer waardevol voor de Gemeente Utrecht en het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA). Maar het hervestigen van de duizenden vluchtelingen die in Nederland aankomen is complex en uitdagend. Elk dorp en elke stad organiseert een reactie, die wordt gecompliceerd door het tekort aan huisvesting in Nederland. Vluchtelingen in de noodopvang of de asielzoekerscentra in Utrecht verblijven daar meestal maar voor een korte tijd voordat ze naar een andere locatie worden verplaatst terwijl hun vluchtelingenstatus wordt geëvalueerd.

Vanwege de continue veranderingen en de precaire staat van het vluchtelingenproces is ondersteuning vanuit de gemeenschap erg belangrijk. Hoewel er voor de recente toename al organisaties bestonden in Utrecht die vluchtelingen en andere kwetsbare groepen helpen, heeft Welkom in Utrecht groepen samengebracht die voorheen geen partners waren. Het opbouwen van zo'n netwerk en gemeenschap is een toegevoegde waarde van Welkom in Utrecht en heeft mogelijk praktijken van commoning in Utrecht verbreedt.

Zo reflecteerde Rebecca tijdens ons interview bijvoorbeeld op het feit dat atheïsten en religieuze mensen met elkaar in contact kwamen tijdens de vrijwillige sessies waar kleding werd gesorteerd. Die ervaring draagt eraan bij dat mensen zich met elkaar verbonden voelen, zelfs wanneer ze verschillende ideeën of religieuze achtergronden hebben. Bovendien zijn er veel mensen die zich zorgen maken over de huidige vluchtelingencrisis, maar nog niet eerder deel uitmaakten van groepen als het Rode Kruis of Villa Vrede Villa Vrede Villa Vrede beoogt een vrijblijvend en open huis te zijn waar mensen zonder verblijfsvergunning zichzelf kunnen zijn en zich kunnen ontplooien. Activiteiten worden aangeboden door of samen met vrijwilligers die zelf ongedocumenteerd zijn met ondersteuning van 2 betaalde part-time krachten (1FTE). In de woonkamer van ...  (een organisatie die vluchtelingen en asielzoekers ondersteunt). Door moderne media als Facebook te gebruiken heeft Welkom in Utrecht een nieuwe golf van bezorgde Utrechters samengebracht om onderdeel te worden van de collectieve ondersteuning van vluchtelingen.

Op de Facebook-pagina kun je aankondigingen vinden voor initiatieven en oproepen voor vrijwilligers. Deze aankondigingen voor evenementen of verzoeken om vrijwilligers worden via Welkom in Utrecht gecoördineerd met de lokale autoriteiten. Zo werd er in de herfst van 2015 een kledinginzameling georganiseerd door een netwerk van moskeeën (inclusief de Ulu moskee in Lombok) en zochten zij vrijwilligers om de donaties te sorteren en organiseren. Dit netwerk heet nu het Vluchtelingen Project Utrecht (VPU). De vrijwilligersoproep werd verspreid via de Facebook-pagina en tientallen mensen dienden zich aan om te komen helpen. De donaties werden vervolgens vervoerd naar de vluchtelingen in de noodopvang. Een ander voorbeeld is de organisatie Eet Mee!, een groep die gemeenschappelijke maaltijden organiseerde voor de vluchtelingen. Andere initiatieven waren onder andere filmvertoningen, concerten, het delen van muziek, voetballen, en kunstlessen. Recentelijk, in januari 2016, promootte de bibliotheek van Utrecht een taalfestival in Kanaleneiland om zo de honderden vluchtelingen te bereiken die in dit deel van de stad verblijven.

Kleur toevoegen aan het leven van bewoners in de Utrechtse noodopvang samen met Hendra Versteegde, Bron: Facebook - Welkom in Utrecht

Resto van Harte gaf 300 pakketjes aan de vluchtelingen in de noodopvang, Bron: Facebook - Welkom in Utrecht

De kinderen van Basisschool De Kleine Dichter vroegen alles wat ze wilden weten over vluchtelingen, hun reis naar Nederland en het verblijf hier, Bron: Facebook - Welkom in Utrecht

Al deze initiatieven zijn gericht op het bieden van hulpmiddelen en comfort voor de honderden vluchtelingen die tijdelijk in Utrecht wonen. De organisatoren zijn toegewijd aan het idee dat deze inspanningen belangrijk zijn om vluchtelingen te laten integreren in de Nederlandse samenleving. In plaats van dat er maanden, mogelijk jaren wordt gewacht tot nadat asielzoekers hun officiële papierwerk hebben ontvangen, kan integratie en empowerment vanaf het begin plaatsvinden. Katinka gelooft dat Nederlanders moeten leren van hun fouten: het is cruciaal dat er vanaf het begin integratiemogelijkheden aan nieuwkomers worden aangeboden. Dat integratieproces is tweerichtingsverkeer. Nederlandse burgers moeten zichzelf voorbereiden op het accepteren van nieuwkomers, en vluchtelingen moeten hun weg vinden in een nieuwe en andere cultuur.

Dit proces van wederzijds begrip (en strijd) is een onderdeel van het commoning-proces. Om sociale hulpmiddelen te beschouwen als iets gemeenschappelijks, moet er een erkenning zijn van waar verschillende mensen vandaan komen. Rebecca legt uit dat Welkom in Utrecht die erkenning faciliteert: 

“De vrijwilligersinitiatieven kunnen leiden tot persoonlijk contact en wederzijds begrip. Veel vluchtelingen die nu in Utrecht zijn, zullen een verblijfsstatus krijgen. Door hen nu wegwijs te maken in ons land, investeren we in de toekomst.” (AD 2015).

De eerste groep van 500 vluchtelingen verliet Utrecht op 4 november 2015, op weg naar Duinrell, Wassenaar om hun zoektocht naar hervestiging voort te zetten. Op 20 november 2015 kwam een tweede groep vluchtelingen aan in Utrecht. Het werk van Welkom in Utrecht gaat nog steeds door. Het blijft verschuiven en is open voor verandering. Na verloop van tijd zullen veel vluchtelingen onderdeel worden van de Nederlandse samenleving. Veel vrijwilligers zijn zich – net als Rebecca en Katinka – ervan bewust dat nieuwkomers over de lange termijn in de gemeenschap moeten worden opgenomen. Hoe kunnen vluchtelingen onderdeel worden van de Nederlandse samenleving en wat kunnen haar huidige bewoners doen om van die samenleving een gastvrije plek te maken? Het proces van commoning bevat dus niet alleen het delen van hulpmiddelen – het verzamelen van kleren, slippers en oordoppen, of het delen van een passie voor muziek en sport – het betekent ook gezamenlijk vaststellen wat onze commons eigenlijk zijn.

De zekerheid van een dak boven je hoofd zou een onderdeel van de commons moeten zijn – niet alleen in de vorm van onderdak, maar ook als voorwaarde om te kunnen leven op een manier die in overeenstemming is met basale mensenrechten. Velen geloven dat dit mogelijk is, ondanks dat regeringen blijven twisten over het aantal vluchtelingen dat zij bereid zijn op te nemen. Maar deze recente golf van vluchtelingen voegt zich bij anderen die nog steeds bezig zijn om een legale status te verkrijgen in Nederland. Dit zou de huidige vrijwilligers te denken moeten geven, omdat de stemmen van hen die zich in een juridisch limbo bevinden (en in de schaduwen van de Nederlandse samenleving) suggereren dat hervestiging betwist en complex is.

Groepen als Wij Zijn Hier proberen bloot te leggen hoe zwaar het leven is voor de vele vluchtelingen en migranten wiens officiële documenten door de Nederlandse overheid zijn geweigerd of vertraagd. Ondanks de golf van sympathie voor Syrische vluchtelingen wegens de burgeroorlog in hun land, zijn er vele andere vluchtelingen die door de scheurtjes van de samenleving glippen en die niet met eenzelfde compassie bekeken worden. Als de Nederlandse overheid inderdaad wederzijds begrip en culturele integratie hoopt te bereiken, is het belangrijk om deze tegenstelling nader te onderzoeken.

Recentelijk uitte Wij Zijn Hier in Utrecht bijvoorbeeld de hoop dat de stad hen zou erkennen door het produceren van een kookboek. Het Wij Zijn Hier kookboek bevat foto’s en recepten van gerechten uit de vele landen waar de vluchtelingen vandaan komen. Zonder de juiste burgerstatus mogen asielzoekers niet werken. Dat zorgt voor financiële problemen en houdt mensen tegelijkertijd aan de rand van de samenleving. Het kookboek (waarover nog steeds wordt onderhandeld met betrekking tot de legale verkoop) is een middel om de vluchtelingen te valideren, een stem te geven en hen in staat te stellen geld te verdienen.

Wat zal de toekomst voor commoning in Utrecht brengen als de nieuwkomers zich permanent in de stad vestigen? Zal Welkom in Utrecht haar bereik vergroten om ook initiatieven te betrekken die de mogelijke gaten in empathie kunnen dichten tussen nieuwe en oude vluchtelingen, of tussen vluchtelingen en economische migranten? Dit zijn complexe, maar belangrijke vragen. Welkom in Utrecht is begonnen met een nieuwe vorm en fase van commoning in de stad van Utrecht.

Dit artikel is gepubliceerd in het (Un)usual Business journal Utrecht Meent Het #2 (september, 2016).